نویسنده: ایرج صفایی مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان
چکیده
چارتاقی‌ها، سازه‌هایی کهن از دوره ایران باستان هستند. گرچه نمی‌توان به صراحت گفت، ولی بسیاری بر این باور هستند که این سازه‌ها، بناهای آئینی قبل از اسلام در ایران بوده‌اند. آتشکده نیاسر، یکی از سالم‌ترین نمونه‌های بازمانده در ارتفاعات نیاسر کاشان است. رضا مرادی غیاث‌آبادی، پژوهشگر آزاد، بررسی مفصلی بر روی چارتاقی‌های ایران از جمله آتشکده نیاسر انجام داده و معتقد است زاویه قرارگیری و تناسبات سازه آتشکده نیاسر طوری است که طلوع خورشید در روز نخست هر فصل بر محورهای خاصی از بنا انطباق داشته و از این رو، قابلیت تعیین آغاز فصل‌ها را دارد. ایشان نظریه خود را در دو کتاب "بناهای تقویمی و نجومی ایران (رصدخانه های ایران)" و "چارتاقی‌ها" در مورد آتشکده نیاسر مطرح کرده است. در این مقاله با توجه به محاسبات، اندازه‌گیری‌ها و مشاهدات میدانی و همچنین تعریف پارامتر سعت مشرق، نشان می‌دهیم که امتداد طلوع خورشید در آغاز هیچکدام از فصل‌ها بر محورهای بنا منطبق نمی‌شود؛ زیرا در اعتدالین، یعنی روز نخست فصل بهار و پاییز، خورشید از هیچ زاویه خاصی طلوع نمی‌کند. همچنین، نظریه ارائه شده در انقلاب تابستانی؛ یعنی روز نخست فصل تابستان و انقلاب زمستانی؛ یعنی نخستین روز زمستان نیز دقت لازم را ندارد.
در روز اول بهار و روز اول پاییز، خورشید دقیقاً از شرق طلوع می‌کند که با هیچ یک از محورهای ساختمان مطابقت ندارد. به اختلاف سمت نقطه طلوع آفتاب در هر روز از سال نسبت به شرق، سعت مشرق گفته می شود. گستره زاویه‌ای سعت مشرق، به عرض جغرافیایی ناظر و همچنین زاویه میل خورشید در هر روز از سال بستگی دارد. عرض جغرافیایی آتشکده نیاسر حدود 34 درجه است. پس، بیشینه سعت مشرق حدود 29 درجه است. یعنی در اولین روز تابستان، خورشید از سمت حدود 61 درجه و در روز اول زمستان از سمت حدود 119 درجه طلوع می‌کند. تغییرات زاویه میل خورشید در روزهای قبل و بعد از انقلابین بسیار کم هستند. بنابراین، اندازه‌گیری تغییرات سعت مشرق در این روزها باید بسیار دقیق باشد. اما قرارگیری ستون‌های آتشکده نیاسر این دقت را ندارد. یعنی برای حدود یک ماه، به نظر می‌رسد خورشید تقریباً از یک نقطه طلوع می‌کند. بنابراین ما نمی‌توانیم از آتشکده نیاسر برای مشخص کردن روز اول تابستان و روز اول زمستان استفاده کنیم.
کلیدواژه ها: چارتاقی، آتشکده، نجوم، سعت مشرق
منتشر شده توسط ایرج صفایی در فصلنامه علمی مرمت و معماری ایران، سال یازدهم، شماره بیست و ششم، تابستان 1400
لینک دانلود متن کامل مقاله
© کپی رایت توسط : رصدخانه دانشگاه کاشان (کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مطالب فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است .
