چگونگي طراحي و ساخت استرلاب زورقي
ا. صفايي
از رصدخانه دانشگاه كاشان
چكيده:
استرلاب با قدمت چند هزارساله را شايد بتوان مهم ترين ابزار نجومي در طول تاريخ ناميد. و همواره در حال تكامل بوده است. ايرانيان كه تا چهارصد سال پيش عموما پرچمدار اخترشناسي در جهان بودند، نقش بسزايي در تكميل و توسعه اين ابزار داشته اند. استرلاب زورقي كه از اختراعات ابوسعيد احمدبن عبدالجليل سجزي مي باشد، نوعي استرلاب بوده كه بر اساس حركت وضعي زمين طراحي و ساخته شده است. و استاد جلال الدين همايي در كتاب التفهيم به آن اشاره مي كند. همچنين ابوريحان بيروني در كتاب" استيعاب الوجوه الممكنه في صنعه اسطرلاب" ضمن اشاره به نظريه حركت وضعي زمين شرح مختصري در باره ساختار اين نوع ويژه استرلاب ارائه مي كند.
در اين نوع از استرلاب كه به صورت مسطح ساخته مي شود، شبكه مربوط به سيستم مختصات سمتي ارتفاعي بر روي صفحه اسطرلاب به صورت تصوير استريوگراف ترسيم مي شود. سپس موقعيت ستارگان و دايره البروج نيز دقيقا مانند طراحي شبكيه استرلابهاي معمولي بر روي صفحه استرلاب درج مي گردد. و براي تمايز بهتر موفعيت هر ستاره دايره اي دور آن كشيده و نام آن را در كنار آن مي نويسند. لذا اين نوع استرلاب فاقد شبكيه يا عنكبوت است. عضاده زورقي شامل يك نوارفلزي است كه قسمت پايين آن بر افق ناظر منطبق است. و يك نوار فلزي در همان صفحه و در امتداد خط وسط السماع از افق صفر درجه تا شمال امتداد مي يابد.
ظاهرا نمونه كاملي از استرلاب زورقي در دست نيست . يا من از وجود آن بي اطلاع هستم. اما با بررسي بيش از 200 استرلاب موجود در موزه هاي خارج از كشور و موزه چهل ستون اصفهان و موزه ملك تهران به دو مورد مرتبط برخورد نمودم. كه هردو خارج از ايران است. در مورد نخست يك استرلاب مسطح معمولي فقط عضاده اي دارد كه به صورت دو منظوره ساخته شده و علاوه بر ساختار عضاده معمولي ، عضاده زورقي هم در آن در نظر گرفته شده ولي درجه بندي مناسب را نداشته و گذشته از اين در خود استرلاب، يا صفحات آن ساختار استرلاب زورقي لحاظ نگرديده است. ولي در مورد دوم شبكيه يا عنكبوت طوري طراحي شده كه براي دو عرض جغرافيايي 29 و 36 درجه بتوان از ساختار زورقي بهره گرفت. هرچند تقسيمات مربوط درج نشده است .و نيز در دو طرف يكي از صفحات اين استرلاب صفحات زورقي عرضهاي جغرافيايي فوق طراحي شده است.
جنس استرلاب را از فلز برنج در نظر گرفته . و با قطر حدود 28 سانتيمتر آن را طراحي نموديم. براي طراحي استرلاب زورقي براي عرض جغرافيايي 32 درجه شمالي، شبكه اي با خطوط ارتفاع با فاصله سه درجه يا اصطلاحا ثلثي استفاده كرده. خطوط سمت را نيز با فاصله ده درجه رسم نموديم. بنابراين استرلاب طراحي شده ثلثي مسمت مي باشد. سپس دايره البروج و 29 ستاره را با توجه به مختصات سماوي آنها در سال 1388 بر روي صفحه مشخص نموده. همچنين خطوط ساعات مستويه و ساعات معوجه را در قسمت زير افق ناظر در صفحه ترسيم كرديم.در طراحي عضاده زورقي درجه بندي ميل سماوي را با فاصله دو درجه بر روي شاخص مياني عضاده زورقي درجه بندي نموده و درجه بندي سموت را نيز بر روي خط افق عضاده زورقي با دقت دو درجه مدرج نموديم. براي پشت استرلاب خطوط غايت ارتفاع خورشيد در عرضهاي جغرافيايي 24 تا 66 درجه را در ربع سمت با فاصله سه درجه رسم كرده و خطوط جيپ و چيپ تمام (سينوس و كسينوس ) ودايره ميل كلي را نيز در ربع ارتفاع رسم كرديم. در قسمت پايين ، علاوه بر تقسيمات ظل اقدام و ظل اصابع ، جدول تطبيق تقويمهاي گاهشماري خورشيدي و ايراني را لحاظ نموديم.
ارائه شده توسط ا.صفايي كارشناس رصدخانه دانشگاه كاشان در همايش بين المللي تاريخ فرهنگ و تمدن اسلام و ايران - آذر 1388 - تهران ، دانشگاه تربيت مدرس
مطالب مرتبط:
گزارش ساخت استرلاب زورقي توسط آقاي صفايي، كارشناس رصدخانه دانشگاه كاشان
خلاصه مقاله "نظريه حركت وضعي زمين و ساخت استرلاب زورقي"
© کپی رایت توسط : رصدخانه دانشگاه کاشان (کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مطالب فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است .
