آشنایی با اخترشناسان ایران
كوشيار گيلاني
رياضيدان و اخترشناس برجسته ايراني
كيا ابوالحسن كوشيار بن لبان باشهري گيلانی رياضيدان و اخترشناس برجستة ايراني، در نيمة دوم قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم هجري ميزيسته است. از زندگي كوشيار اطلاع چنداني باقي نمانده ولي خوشبختانه بيشتر آثار او حفظ شده است. تولد کوشیار به احتمال زیاد در سال352 يا 353 هجری قمری و وفات او بین سالهای 415 تا 439 هجری قمری بوده است.
به نوشته استاد معين، واژة كوشيار در اصل گوشيار و مركب از «گوش»، نام فرشتة نگهبان چهارپايان سودمند در آيين زرتشتي، و پسوند «يار» است. معني لغوي گوشيار، دادة گوش يا كسي است كه [ایزد] گوش، يار و ياور اوست. در زمان كوشيار هنوز بسياري از مردم گيلان و طبرستان كيش زرتشتي را نگاه داشته بودند. پيشوند «كيا» هم براي او به كار مي رفته كه در شمال ايران وي‍ژة بزرگان و دانشمندان بوده است.
كوشيار در نوشتههاي فارسي
نام كوشيار گيلاني در موارد متعددي در متنهاي ادبي و تاريخي و علمي فارسي ديده ميشود. عروضي سمرقندي در مقالة سوم از چهار مقاله از وي در كنار ابومعشر بلخي و ابوريحان بيروني نام ميبرد و ميگويد: «... و از شرايط منجم يكي آن است كه مجمل الاصول كوشيار ياد دارد...». در كتاب ذخيره خوارزمشاهي نوشتة سيد اسمعيل جرجاني نيز آمده است: « مردي بودست بشهر گرگان از ولايت گيلان منجم و فاضل او را كيا كوشيار گفتندي، و بروزگار امير قابوس كه شمسالمعالي معروف بودست و اين كيا كوشيار در خدمت او بودست و بنزديك او عزيز بوده است ...»
سعدي در باب چهارم بوستان پند گرانبهاي خود را از زبان كوشيار چنين بازگو ميكند:
|
يكي در نجوم اندكي دست داشت
|
ولي از تكبر ســري مسـت داشت
|
|
بـــر كوشيـار آمـــــد از راه دور
|
دلـي پــر ارادت، سري پــر غرور
|
|
خــردمـند ازو ديـده بر دوخــتي
|
يــكي حـــرف در وي نياموختي
|
|
چــو بي بـهره عـزم سـفر كرد باز
|
بــدو گـــفت داناي گـردن فـراز
|
|
تو خــود را گمان برده اي پر خرد
|
انائي كـه پــر شـد دگر چون برد
|
|
ز دعــوي پري، زان تهي مي روي
|
تــهي آي تا پــر مـعاني شـــوي
|
|
ز هســتي در آفاق سـعدي صفت
|
تــهي گرد و باز آي پـر معــرفت
|
در نسخة خطي رسالة اسطرلاب كوشيار در كتابخانة دانشگاه تهران، پيش از شروع متن رساله، در صفحهاي اين بيت از فلكي شرواني، شاعر فارسي زبان آذربايجان در قرن ششم هـجري كه از نجوم آگاهي داشت، نقل شده است:
|
رسد به درگه تو هر زمان گروهي نو
|
بسان بوعلي و كوشيار و كاراسي
|
و به دنبال آن آمده است كه: «كاراسي نام حكيمي بوده كه نزد سلطان محمود افسانه سرائي مينموده».
بر صفحهاي ديگر از همان رساله نيز اين بيت از ناصر خسرو نوشته شده است :
|
قول شرع آموز و باقي رنجه دان قول حكيم
|
كان خط بومعشر است و آن كتاب كوشيار
|
بیت زیر از محمد بن بدیع نسوی (قرن هفتم هجری) نشان می دهد که زیج جامع کوشیار به خاطر دشواری و پیچیدگی مطالب علمی اش معروف بوده است
|
چو حل شدست مرا زیج گوشیار سخن
|
کجا به طیره شوم من ز ریشخند و زنخ
|
ابوريحان بيروني كه هنگام اقامت در ري با كوشيار ملاقات كرده در تحديد نهايات الاماكن... و مقاليد علم الهیئه به مناسبتهايي از كوشيار ياد كرده است. ابوالحسن بيهقي (متوفاي 565 هجري قمري) اين سخن حكمت آميز را از كوشيار نقل كرده است: "هر گاه كه دو شخص طالب يك چيز باشند از ايشان بر هر يك عيب آن مطلوب پوشيده باشد، بي شفقتي او بر نفس خود پيش خرد پوشيده نماند."
آثار كوشيار و ترجمههاي آن
همة آثار باقيمانده از كوشيار به عربي است. از رسالة حساب كوشيار با عنوان اصول حساب الهند يا عيون الاصول في الحساب چهار نسخة خطي در استانبول، تهران، بمبئي و قاهره بر جا مانده است. اين كتاب، هم از لحاظ نقش تاريخي كه در گسترش حساب هندي داشته و هم به خاطر تأثيرش در پيدايش و تثبيت اصطلاحهاي رياضي، در تاريخ رياضيات اهميت كم نظيري دارد .در سال 1965ميلادي تصوير نسخة استانبول همراه با ترجمه انگليسي آن منتشر شد. در سال 1967ميلادي احمد سليم سعيدان ويرايشي از متن نسخة استانبول را در مجلة معهدالمخطوطات با توضيحات مفصّل منتشر كرد. آقاي ابوالقاسم قرباني در سال 1350شمسي تصوير نسخة دانشگاه تهران را در كتاب رياضيدانان ايراني چاپ كرد. علي مظاهري در سال 1975ميلادي ترجمة فرانسوي اين اثر را در دانشگاه نيس فرانسه به چاپ رساند. در سال 1366شمسي ترجمة فارسي اين اثر با نام اصول حساب هندي انتشار يافت. در سال1990ميلادي، خورشيد ف. عبدالله زاده پژوهشگر تاجيك مقيم خُجند، ترجمة روسي رسالة حساب كوشيار را به صورت بخشی از یک کتاب با عنوان کوشیار گیلانی چاپ كرد. ترجمه فارسی این کتاب در سال 1388شمسي منتشر شده است. كتاب حساب كوشيار در قرن 15ميلادي به دست شالوم بن يوسف عنابي به عبري ترجمه شده كه نسخهاي از آن در كتابخانة بادليان آكسفورد موجود است .
رسالة احكام نجوم كوشيار با عنوان المدخل في صناعه احكام النجوم يا مجمل الاصول في احكام النجوم در نسخههاي متعددي بر جاي مانده و چند نسخه هم از ترجمة فارسي آن موجود است. محمد بن ابي عبدالله سنجر كمالي معروف به سيف منجم در 703 هجري قمري شرحي فارسي بر رسالة احكام نجوم كوشيار نوشته است كه نسخههاي خطي آن در تاشكند و بمبئي موجود است. رسالة كوشيار در اواخر قرن 14ميلادي به چيني ترجمه و بعدها در چين و تايوان چاپ شد. در سال 1997ميلادي مي چيو يانو، پژوهشگر ژاپني، ويرايشي از متن عربي المدخل را همراه با ترجمة انگليسي و ترجمة چيني آن منتشر كرد. به همین مناسبت در سال 1386شمسي عنوان شهروندی افتخاری گيلان از سوی دانشگاه گیلان و شورای اسلامی شهرستان رشت به ایشان اهداء گردید.
از رسالة اسطرلاب كوشيار نيز نسخههاي متعددي بر جاي مانده است. محمد بن قاسم بن محمد بن موسي عبدلي موصلي خلاصة گزيدهاي از اين رساله را فراهم كرده كه وجود نسخهاي از آن در كتابخانة موزة بغداد گزارش شده است. تارو ميمورا در ژاپن ويرايشي از متن عربي رسالة اسطرلاب كوشيار را زير نظر ميچيو يانو فراهم كرده است. ترجمة فارسی کهنی از رسالة اسطرلاب کوشیار را نیز محمد باقری در سال 1382 شمسي منتشر کرده است.
كوشيار در آغاز باب اول رسالة احكام نجوم خود مي گويد كه دو زيج به نامهاي زيج جامع و زيج بالغ تأليف كرده است. از زيح بالغ تنها باب كوتاهي در دو صفحه در مجموعة مؤسسة خاور شناسي كاما در بمبئي به جا مانده است.
زيج جامع، مهمترين اثر كوشيار در اوايل قرن پنجم هجری در گرگان قديم (نزديك گنبد كاووس كنوني) تأليف شده است. الگوهاي نجومي و روشهاي محاسباتي كوشيار در اين زيج اساسا بطلميوسي است. زيج جامع داراي چهار مقاله است: 1)ابواب، 2) جدولها 3) هيئت، 4) برهان. مقالة اول در بارة روشهای محاسبات نجومی است . مقالة دوم شامل 55 جدول در مورد محاسبات تقويم، جدولهاي كميّتهاي نجومي مربوط به محاسبة مواضع خورشيد و ماه و سيارات، جدول مختصات جغرافيايي شهرها و جدول مختصات سماوي ستارگان است. مقالة سوم شامل 32 باب در بارة موضوعهاي گوناگون علم هيئت مانند اقليمها، اندازة زمين، طالعها، ساعتهاي مستوي و زماني، فلكهاي جرمهاي آسماني، حركتهاي رجوعي، اندازه و فاصلة جرمهاي آسماني، اهلة قمر و گرفتهاي ماه و خورشيد است. ويرايشي از باب پاياني اين مقاله با عنوان «الابعاد والاجرام» در سال 1948ميلادي در هند چاپ شد و ترجمة فارسي آن هم در مجموعة مقالات و سخنرانيهاي هزارة كوشيار گيلانی كه در سال 1367 شمسی در دانشگاه گيلان برگزار گرديد، درج شده است. مقالة چهارم شامل اثبات درستی روشهای محاسباتی عرضه شده در مقاله اول است.
نسخههاي متعدد زيج جامع كوشيار در استانبول، ليدن، اسكندريه، قاهره، برلين و مسكو موجود است. حدود 70 سال پس از تأليف زيج جامع، محمد بن عمر بن ابي طالب منجم تبريزي، مقالة اول زيج جامع را به فارسي ترجمه كرد كه نسخي خطي يكتاي آن در ليدن (هلند) نگهداري ميشود.
ابوالحسن علي بن احمد نسوي كه به گفتة بيهقي شاگرد كوشيار بوده در حدود 438 هجري قمري شرحي عربي بر مقالة اول زيج جامع نوشته است با عنوان اللامع في امثلهَ الزيج الجامع كه نسخهاي از آن در نيويورك موجود است. ادوارد استوارت كندي چكيدهاي از محتواي زيج جامع را در كتاب پژوهشي در زيجهاي دورة اسلامي آورده است. ج. ل. برگرن مطالب كوشيار در بارة مثلثات كروي را كه در فصل سوم از مقالة چهارم زيج جامع آمده، به انگليسي ترجمه و بررسي كرده است. متن عربی مقاله های اول و چهارم زیج جامع همراه با ترجمه انگلیسی آنها در سال 1388شمسي در فرانکفورت (آلمان ) منتشر شده است.
منابع:
- مقدمه كتاب اصول حساب هندي (كوشيار گيلاني)، ترجمه محمد باقري، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران 1366.
- مقاله «مبحث تقويم در زيج جامع كوشيار گيلاني»، محمد باقری، مجلة تاريخ علم، شماره ششم،1387.
متن فوق از نشانی اینترنتی زیر برداشته شده است:
http://www.guilan.ac.ir/guilan/info.php?a=01609
© کپی رایت توسط : رصدخانه دانشگاه کاشان (کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مطالب فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است .
