این گفتگو در ویژه‌نامه کاشان و آران و بیدگل روزنامه اعتماد در روز 24 شهریور 1394 منتشر شده است.
از دور زمان یکی از ضرب المثل‌های عامه این بود که: فلانی در هفت آسمان یک ستاره ندارد. اگر بسیار شفاف به معنای این عبارت توجه کنیم. کنایه از معنای فقر و تهی‌دستی است. اما بیانگر این معنا هم هست که آسمان آن زمان آنقدر روشن و صاف بوده که ستارگان آسمان به سادگی دیده می‌شده است. از دیرباز ستاره‌ها در ادبیات گفتاری و شنیداری مردم جایگاه ویژه داشته‌اند. به‌طوری که نگاه به ستاره‌ها به نوعی ابزار ایجاد آرامش بود. اما حال با شرایط ایجاد شده کم‌کم این مناظر آرامبخش جای خود را به قرص‌های آرامبخش و اعصاب داده است. از بس در گیر و دار کارهای روزمره غرق شده‌ایم، از آسمان پرستاره شهرمان غافل شده‌ایم و این پتانسیل ارزشمند را روز به روز از دست می‌دهیم. اما آنچه که باعث امیدواری اهل قلم در این ویژنامه هست توجه مسئولان به مطالب مهم شهرستان است. تاکنون هر آنچه که بازتاب صحیح داشته، مورد استقبال قرار گرفته و در حد امکان آن مشکل تبدیل به یک ارزش شده است. حال با این امید نگاهی کارآمد به یکی از مهمترین رصدخانه‌های کشور یعنی رصدخانه دانشگاه کاشان در نیاسر می‌اندازیم که در حال حاضر در بین رصدخانه‌های کشور جایگاه ویژه‌ای دارد. ناگفته نماند که طی چندین شب گذشته گروهی از بهترین و عالی‌ترین علاقه‌مندان نجوم برای رصد ستاره‌ها به شهر تاریخی نیاسر آمده بودند و بدون امکانات رفاهی مناسب به رصد ستاره‌ها پرداختند. اما چنان با عشق در سایه شب چشم به آسمان دوخته بودند، که احساس می‌کردی آنها هم بین ستاره‌ها نشسته‌اند و برای نور وروشنایی علوم آینده کشور تلاش می‌کنند. در آن لحظه تاریک باخود فکر می‌کردم و هر لحظه با نگاه به این ارزش‌های آینده و نگاه به آسمان در خود می‌ماندم که حتما مسئولان از این وضعیت نابسامان بی‌خبرند. امکان ندارد که برای علم و ارزش‌های وابسته به آن بی‌تفاوت باشند و در حالی که پاسی از شب گذشته بود این وضعیت را به مسئولان مربوط اطلاع دادم و صبح روز بعد برخی مسئولان به ویژه از شهرستان پیگیر این خبر شدند. اما برخی دیگر همانند آن شب تاریک در خواب ماندند. اما در آن تاریکی شب با نگاه به آسمان پرستاره با خودم عهد بستم که بدون کم و کاستی از زبان آسمان سخن بگویم و به این محبت الهی در این منطقه پاسخ بدهم چرا که در شهرستان کاشان خیرین در همه گروه‌ها نقش‌آفرینی می‌کنند. آری آسمان نیاسر بهترین آسمان کشور است که باوجود چندین تیر برق و بی‌اطلاعی از این نورهای نامناسب مشکلی به نام آلودگی نوری ایجاد کرده است. آیا به راستی راهکاری برای حل این مشکل کوچک در مقابل این آسمان بزرگ نیست؟
ایرج صفایی: کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان
برای شناخت نجوم از سه محور آغاز سخن می‌کنیم؛ نجوم رصدی، تاریخ نجوم و ابزارهای نجوم. نجوم رصدی نیاز به شرایط خاص دارد، یعنی جایگاه مناسب و ابزار مناسب لازم دارد. اول از همه باید یک آسمان خوب داشته باشیم. و این آسمان خوب چند شرط دارد. ما وقتی روی کره زمین هستیم از پشت جو داریم به آسمان نگاه می‌کنیم به همین دلیل می‌بینیم که همیشه رصدخانه‌ها در ارتفاع ساخته می‌شوند. شاید جالب باشد که بدانید ارتفاع راوند از رصدخانه نیاسر 800 متر پایین‌تر است. معمولا ارتفاعات کنار کویر رطوبت کمتری دارد به همین دلیل ارتفاعات کرکس جایگاه مناسبی است برای تاسیس رصدخانه که بهترین نقطه بربلندای شهر نیاسر مکانیابی شده است.
اما حال با چند مشکل بزرگ روبه‌رو شده‌ایم که نخستین مشکل آلودگی نوری این شهراست.
واژه آلودگی وقتی به‌کار برده می‌شود که چیزی که آلودگی را ایجاد کرده در جای خودش نباشد. همانند خاک که برای گلدان لازم است. اما اگر روی فرش ریخته شود، همان خاک، آلودگی است. نور هم همینطور است. اگر آنجا که لازم است استفاده شود مفید است. اما در مکانی که طرز استفاده علمی و جایز نیست آلودگی نوری به حساب می‌آید. مثلا اگر به بلوار نیاسر نگاه کنیم. می‌بینیم که بخش زیادی از نور بلوار به سمت رصدخانه می‌تابد تا جایی که بر روی گنبد رصدخانه می‌تواند سایه ایجاد کند. پس ما در خیلی از جاها به این نور توجه نداریم.
رصدخانه‌ها معمولا نور اجرام کم فروغ آسمانی را دریافت می‌کنند، یعنی عمده‌ترین چیزی که از آسمان دریافت می‌کنیم نور این اجرام است. این نور را به سه شکل تحلیل می‌کنیم. یکی عکسبرداری، موقعیت و شرایط ظاهری را تحلیل می‌کنیم. دیگری شدت نور یک جرم یا یک مجموعه جرم همچنین تغییرات شدت نور آن را اندازه‌گیری می‌کنیم که به آن فوتومتری یا نورسنجی می‌گوییم و در بخش سوم این نور را تجزیه می‌کنیم به طیف و بعد می‌گوییم اینجای طیف یک جرم آسمانی اینطور شده اونجای طیف جور دیگر شده است و در واقع طیف نور را تحلیل می‌کنیم. حال اگر شما خوب نگاه کنید می‌بینید که در سمت ورودی نیاسر انگار ستاره نمی‌بینیم. این همان بازتاب آلودگی نوری شهرستان‌های کاشان و آران و بیدگل در آسمان است. یعنی نورهای مزاحم اجازه نمی‌دهند ستاره‌های کم فروغ در آن بخش از آسمان را ببینیم. شما اگر از تلسکوپ استفاده کنید بالطبع می‌خواهید نور یک ستاره خیلی خیلی کم نور را که با چشم قابل مشاهده نیست بررسی کنید. نوری که از یک ستاره به ما می‌رسد شاید میلیون‌ها برابر کمتر از نوری باشد که از یک لامپ در همین نزدیک به ما می‌رسد. به همین علت آلودگی نوری خیلی خیلی مهم است. فعلا تنها رصدخانه فعال شهرستان کاشان در نیاسر است و به نحوی یکی از فعال‌ترین رصدخانه‌های ایران هم هست و فقط چند رصدخانه در کشور با اینجا قابل مقایسه هستند. اما متاسفانه بسیاری در حال حاضر در خود شهر نیاسر هم وجود رصدخانه را کتمان می‌کند، با اینکه این رصدخانه می‌تواند باعث مباهات باشد.
دانشگاه کاشان این رصدخانه را طراحی و در سال 1385 افتتاح کرد و برای اهمیت موضوع کنترل آلودگی نوری تدبیری اندیشید و انجمنی را برای اولین بار در ایران به نام انجمن آسمان تاریک تاسیس کرد. ساختاری شبیه این انجمن در خیلی از کشورهای دنیا وجود دارد. این انجمن سخن خیلی بزرگی دارد. در واقع می‌گوید که جاهایی که نور نیاز ندارید استفاده نکنید. این امر هم برای محیط زیست و هم برای علم نجوم موثر است. همچنین توجیه اقتصادی دارد. چراکه 70% نوری که بر روی زمین تولید می‌شود بی‌خود و بی‌جهت به سمت آسمان می‌رود. از طریق این انجمن آلودگی نوری باغ تاریخی تالار نیاسر کنترل شد به نحوی که نوع لامپ‌ها تغییر کرد و لامپ‌ها مخصوص توسط دانشگاه کاشان خریداری و تحویل شهرداری نیاسر شده و تعویض لامپ‌ها انجام شد و عملاً شاید بیشتر از 90% آلودگی نوری باغ تالار نیاسر کنترل شد. حالا اگر از بالاترین نقطه باغ تاریخی تالار را مشاهده کنید ظاهرا تاریک است در صورتی که اگر درون باغ تالار باشید همه جا روشن است. این نخستین طرح کنترل آلودگی نوری انجام شده در ایران است. با این حال، در شهر نیاسر آلودگی نوری خیلی تاثیرگذار است و هر چه فاصله از منبع آلودگی کمتر باشد اثرش به مراتب بیشتر است. شاید عمده مشکل از اینجا شروع شده که هیچ رسانه‌ای تاکنون شفاف بر روی آلودگی نوری این شهر و اهمیت رصدخانه کار نکرده است و به این علت مفهوم آلودگی نوری برای همه غریب و نا آشنا است.
