رصدخانه دانشگاه کاشان - شاخص نیمروز کی‌شاپوران

ایرج صفایی مسئول رسدخانه دانشگاه کاشان با بررسی میدانی در محل و گفتگو با دهدار روستا و برخی از مردم بومی و تصویربرداری از این شاخص در زمان نیمروز و دیگر زمان‌ها، اقدام به شناسایی و معرفی این نماد نجومی فراموش شده نمود. شاخص طبیعی نیمروز کِی‌شاپوران در یک دره V شکل در راستای شمال و جنوب و در دیواره جنوبی شاه‌کوه و در جنوب غرب استان اصفهان قرار گرفته است. ساختار بخش‌هایی از دیواره شرقی این دره عمودی است. راستای یکی از این بخشها طوری است که در نیمروز یا لحظه اذان ظهر سایه در پای آن ناپدید می‌شود. از این ویژگی، مردم دو روستای کِی‌شاپوران (قهشاپوران) و قلعه‌سرخ برای تشخیص نیمروز بهره می‌برده‌اند. این روش تشخیص نیمروز در آن ناحیه رایج بوده است. پیشتر ساعت بروزاد را که در همین ناحیه است توسط آقای صفایی معرفی شده است. برخلاف ساعت بروزاد که از منطقه بزرگی قابل دیدن است، شاخص نیمروز کِی‌شاپوران را به دلیل ارتفاع کمتر و زاویه دیده بسته، تنها مردم دو روستا می‌توانند ببینند. اهالی مسن‌تر هنوز تا حدودی این شاخص نیمروز را می‌شناسند. ولی نسل جوان‌ کاربرد آن را فراموش کرده‌اند. این گونه از شاخص‌های نیمروز بیشتر برای فصل‌های بهار و تابستان و برای تقسیم آب استفاده می‌شده است. بررسی انجام شده نشان می‌دهد که شاخص نیمروز کِی‌شاپوران دقت کمتری نسبت به ساعت بروزاد دارد. درواقع بیشتر شهرها و روستاهای ایران یا ساعت آفتابی یا دست‌کم شاخص نیمروز داشته‌اند. کاربرد آن هم در کشاورزی بوده است. تقسیم آب بر پایه زمان بهره‌برداری از آب قنات یا چشمه و ... بوده است. زمان مبنای انتقال آب از یک کشاورز به دیگری، زمان نیمروز بوده است. زمان‌های کمتر از یک شبانه‌روز را هم با پَنگان که نوعی ساعت آبی است می‌سنجیده‌اند.

روستای کی‌شاپوران یا قهشاپوران روستایی سرسبز است که از اواخر دوران قاجار به آن علیشاه‌دان هم می‌گویند. این روستا بخشی از لنجان بزرگ بوده است. اما امروزه در چهارچوب تقسیمات نوین در بخش پیربکران و در شهرستان پُلوَرگان (فلاورجان) قرار گرفته است. این روستای باستانی همانگونه که از نام اصلی آن برمی‌آید از روستاهای با دیرینه تاریخی چند هزار ساله است. نام رسمی این روستا چنانکه در نوشتارهای زیادی آمده است قهشاپوران یا قهشافوران بوده است. برای نمونه در یک سند به تاریخ ۲۲ اردیبهشت ۲۵۳۶ شاهنشاهی یعنی همان ۱۳۵۶ هجری خورشیدی نام قهشاپوران آمده است. بنابر بررسی‌های آقای صفایی، در بسیاری از نام‌واژه‌های فارسی، حرف‌های ک و گ از دوران تسلط ترکان سلجوقی بر ایران به ق تبدیل شده است. بنابراین گمان می‌رود نام اصلی این روستا کِی‌شاپوران بوده است. گفته می‌شود که از میانه‌های دوران قاجار به این روستا علیشاه‌دان گفته‌اند. ولی همانگونه که گفته شد نام علیشاه‌دان اصالت تاریخی چندانی ندارد.