رصدخانه دانشگاه کاشان - پایان‌نامه کارشناسی ارشد خانم نعیمه حیدری با موضوع نقوش هنری استرلاب

جلسه دفاع پایان‌نامه خانم نعیمه حیدری، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته صنایع دستی دانشگاه علم و هنر یزد در روز شنبه 9 اسفند 1399 بصورت مجازی برگزار گردید. پایان‌نامه ایشان با موضوع "مطالعه تطبیقی نقوش استرلاب‌ها از عهد صفوی تا دوره معاصر" نگاهی از دیدگاه هنری به این ابزار نجوم قدیم است. استاد راهنمای ایشان دکتر نصراله تسلیمی با تخصص هنر و استاد مشاور ایرج صفایی با تخصص اخترفیزیک و پژوهشگر ابزارهای نجوم قدیم بوده‌اند.

چکیده:
استرلاب به عنوان یک وسیله و پدیده‌ی نجومی، دست ساخته‌ای از هنر و دانش هنرمند-صنعتگر ایرانی در طول هزاران سال به ویژه در دوره‎‌ی اسلامی است. این ابزار به لحاظ کاربردهای گوناگونی همچون آگاهی از زمان طلوع و غروب خورشید جهت اقامه‌ی فرائض دینی و نیز مسائل جغرافیایی و به ویژه‌ی دریانوردی توانست جایگاه مهمی را در بین دانشمندان این عرصه و حتی صاحبان حکومت پیدا کند. معمولا نقوش استفاده شده بر روی استرلاب‌ها تنها علمی نبوده و برای زیبایی بیشتر آنها از نقوش تزئینی نیز استفاده می‌شود. شیوه‌ی تحقیق در این پژوهش از نوع تاریخی_تطبیقی و روش نمونه‌گیری به صورت اتفاقی است. این پایان‌نامه با هدف شناسایی استرلاب‌های کاربردی موجود در ایران، با انتخاب چهار استرلاب ایرانی از نوع مسطح بسیط شمالی، واقع در موزه‌ها و مجموعه شخصی در ایران، متعلق به چهار دوره‌ی تاریخی(صفوی،قاجار،پهلوی و معاصر)‌، برای پاسخگویی به پرسش‌هایی نظیر نقوش استرلاب‌ها دارای چه مضامینی هستند؟، این نقوش در طول تاریخ چه تغییراتی داشتند و دلیل این تغییرات چیست؟ و دلیل استفاده از نقوش هنری در یک ابزار علمی چه می‌تواند باشد، نگارش شده است. با تجزیه و تحلیل نقوش و تزئینات نمونه‌ها، ویژگی‌های مشترکی مثل فرم مثلثی کرسی‌ها، فرم گیاهی عنکبوت، به کارگیری نقوش اسلیمی، ختایی، استوره‌ای، خط نسخ، نستعلیق، پهلوی، شبکه‌بری ظریف در قسمت عنکبوت و کرسی که نشان‌دهنده‌ی تاثیرپذیری استرلاب‌سازان دوره‌های مختلف تاریخی از یکدیگر است. البته تفاوت‌هایی نیز در استرلاب‌ها وجود دارد که قابل بررسی است و در متن پایان‌نامه به آنها اشاره کرده‌ایم. نکته قابل تامل در این پژوهش پرداختن به جنبه هنری این ابزار علمی است. به طور کلی در این پایان‌نامه سعی شده به اختصار ضمن معرفی استرلاب، پیشینه، کارکرد و تحلیل ساختار، به جنبه‌ی زیبایی‌شناسی پرداخته شود.