استرلاب مسطری (mestari) از اختراعات ابوسعید سجزی بوده که ابوریحان بیرونی ساختار آن را به اختصار در کتاب "استیعاب الوجوه الممکنه فی صناعه اصطرلاب" شرح داده و در کتاب التفهیم هم بدان اشاره نموده است. این ابزار نجومی دومین ابزاری است که بر اساس نظریه حرکت وضعی زمین طراحی شده بوده است. اما امروزه به جز اشاراتی جسته و گریخته در بعضی از کتابهای قدیمی هیچ نمونه ای از آن برجای نمانده است.
استرلاب زورقی نخستین ابزاری است که ابوسعید سجزی در طراحی آن نظریه حرکت وضعی زمین را اعمال می کند و شهرت بیشتری دارد. آقای ایرج صفایی در سال 1388
استرلاب زورقی را بازآفرینی نمود. این بار دست به طراحی و ساخت دومین ابزاری زده است که نشان از رشد دانش نجوم در ایران باستان و ایران قدیم دارد. این دو نمونه استرلاب امروزه در جهان منحصر به فرد هستند.
در استرلابهای معمولی که از نوع مسطح بسیط هستند، چرخش دستگاه مختصات وابسته به ستارگان نسبت به دستگاه مختصات وابسته به ناظر، آسمان را شبیه سازی می کند. در واقع اعتقاد بر سکون زمین و حرکت ستارگان بر گرد زمین است. اما در
استرلاب زورقی ستارگان ثابت و افق ناظر دوران می کند. در استرلاب مسطری نیز ستارگان ثابت در نظر گرفته شده و قطعه ای مانند خطکش که در قدیم مسطره گفته می شده است به عنوان افق ناظر دوران می کند. بنابراین سجزی سعی در بیان این نظریه بصورت عملی داشته است و ابوریحان نیز این نظریه را محترم شمرده و از طریق کتابهای خود آن را برای نسلهای بعد به یادگار کذاشته است.
امروزه گرچه اندک دانشمندانی در گوشه و کنار جهان با این عقیده در اخترشناسی ایران باستان آشنا هستند. اما عموم ستارشناسان حتی در ایران با وجود این نظریه در حدود 1000 سال قبل در ایران آگاهی ندارند. لذا باز آفرینی چنین ابزاری نتنها گویای تنوع ساختاری در استرلابهای ساخته شده در ایران است بلکه می تواند بیانگر این موضوع باشد که نظریه علمی در عمل هم مورد استفاده قرار می گرفته است.
آقای ایرج صفایی این ابزار را از جنس فلز برنج با قطر 280 میلیمتر و ارتفاع 390 میلیمتر با هزینه شخصی ساخته است. این ابزار ثلثی، مسمت بوده و برای عرض جغرافیایی 32 درجه شمالی یعنی زادگاه سازنده ساخته شده است. بر روی استرلاب از نامهای فارسی برجهای دوازده گانه استفاده شده و تا حد امکان نامهای فارسی ستارگان حک شده است. به جای عدد گذاری با حروف ابجد از اعداد هند و ایرانی استفاده شده و از عدد صفر نیز درج شده تا بیانگر معرفی این عدد از ایران به دانش جهانی باشد. در پشت استرلاب ساختار ربع دستور، بیشترین ارتفاع خورشید در طول سال در عرضهای جغرافیایی میانی و جدول تطبیق تقویمها و توابع ظل یا سایه که امروزه با نام تانژانت و کتانژانت شناخته می شود درج شده است. در تزئینات استرلاب از نمادهای ایران باستان از دوره اشکانی و قبل از آن استفاده شده است. برای این ابزار جعبه ای چوبی با تزئینات خاتم ساخته شده و مشخصات آن بر روی جعبه حک شده است. بر روی ابزار و جعبه آن نام سازنده به خط میخی ایران باستان حک شده است.
ایشان در مورد این ابزار مقالاتی نیز به شرح زیر ارائه نموده اند:
- چگونگی طراحی و کاربرد استرلاب مسطری ارائه شده در پنجمین همایش ملی نجوم و اخترفیزیک ایران در دی ماه 1390 در دامغان
- نظریه حرکت وضعی زمین در آتار ابوریحان بیرونی ارائه شده در همایش ابوریحان بیرونی در اسفند 1390
-استرلاب، تغییرات و تکامل آن در ایران ارائه شده در همایش میراث علمی کوشیار گیلانی در اسفند 1392 در تهران
.jpg)
استرلاب ابزاری است پیچیده که در قدیم برای اندازه گیری و پردازش داده های نجومی، محاسبات ریاضی و کاربردهای مهندسی و شهر سازی مورد استفاده قرار می گرفته است. در ایران آن را جام جهان نما، جام جهان بین و آیینه نجوم هم گفته اند. در ادبیات کهن و اشعار بزرگان فارسی نیز از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. امروزه بسیاری از ابزارها همچون دوربینهای نقشه برداری، تسطیح نقشه های جغرافیایی و نقشه های آسمان با الگوبرداری از این ابزار انجام گرفته است. شاید بتوان گفت در ایران بزرگ بیشترین تنوع ساختاری در استرلاب را می توان مشاهده نمود. دقیق ترین و پیچیده ترین و زیباترین نمونه های این ابزار نیز عموما در ایران بزرگ ساخته می شده است که امروزه زینت بخش موزه های خارج از کشور است. اما مردم ایران آشنایی چندانی با این ابزار نداشته و گاه نام آن را با عبارتهایی به کار می برند که شایسته این ابزار نیست.
ایرج صفایی در دو دهه گذشته تلاش زیادی برای باز آفرینی این ابزار و دیگر ابزارهای نجوم قدیم نموده است که بخشی کوچکی از آن به شرح زیر است.
